TEGENPOOL

Al snel groeide de jonge universiteit in Leiden uit tot tegenpool van de Leuvense universiteit, die anderhalve eeuw het intellectuele centrum van de Nederlanden was geweest. In Leiden was men relatief tolerant, vernieuwend en praktijkgericht. Er was een botanische tuin, universiteitsbibliotheek, anatomisch theater en ingenieursschool. Deze instellingen legden al gauw bonte verzamelingen aan ‘ten algemeene nutte’. Niet alleen voor nieuwsgierige studenten, maar ook voor burgers en toeristen.

een vrijzinnige stad

Aan de universiteit waren herhaaldelijk hevige discussies over de protestantse leer gaande, die zich naar de straat verplaatsten en zelfs bijna tot een burgeroorlog leidden. Deze tolerantie ten opzichte van nieuwe ideeën was voor veel buitenlandse geleerden een belangrijke reden om naar Leiden te komen of hun werk hier te laten drukken. Zo publiceerden Engelse protestantse gelovigen, later bekend geworden onder de naam Pilgrims, hier twintig controversiële religieuze pamfletten en boeken die in Engeland verboden waren. Deze activiteiten veroorzaakten zoveel rumoer dat Leiden wereldwijd bekend kwam te staan als vrijzinnige stad.

Descartes

De komst van de Franse filosoof Descartes veroorzaakte eveneens heftige botsingen. In 1637 publiceerde hij in Leiden zijn beroemde Discours de la méthode, waarin hij stelde dat kennis alleen op basis van methodische twijfel verworven kan worden (‘ik denk dus ik ben’). Tegen het einde van de zeventiende eeuw was hierdoor het wetenschappelijke denken revolutionair veranderd. Kennis was voortaan een zaak van de eigen waarneming. Ten behoeve hiervan waren in de universiteitsbibliotheek, de botanische tuin en het anatomisch theater internationaal vermaarde verzamelingen tentoongesteld 'tot nut en vermaak' van studenten en burgers. Ze waren zo inspirerend dat studenten en burgers in de beslotenheid van hun studeerkamer ook eigen verzamelkabinetten aanlegden, die zij aan geestverwanten toonden.

GROTE NAMEN

De Universiteit Leiden bleef grote denkers en invloedrijke wetenschappers uit binnen- en buitenland naar de stad trekken, waaronder Josephus Scaliger, Gerard Vossius en Hugo de Groot. In de negentiende en twintigste eeuw volgden onder anderen Johan Rudolph Thorbecke, Heike Kamerlingh Onnes en Albert Einstein.

vier eeuwen geschiedenis in vier video's

Ter ere van het lustrum van de Leidse Universiteit, die in 2015 440 jaar bestond, werden vier video’s gemaakt: Vier eeuwen vrijheid. In vogelvlucht komt de rijke geschiedenis van de universiteit voorbij. Willem Otterspeer, hoogleraar Universiteitsgeschiedenis, belicht de hoogtepunten van meer dan vier eeuwen vrijheid.

verzamelingen

MUMMIES EN INSTRUMENTEN

In de Hortus Botanicus aan het Rapenburg en het Anatomisch Theater in de kapel van het Faliede Begijnhof daar schuin tegenover, was vanaf de jaren negentig van de zestiende eeuw een veelheid van uiteenlopende objecten te bewonderen: Egyptische mummies, Romeinse beelden, gedroogde mensenhuiden, dierenskeletten, Javaanse schedels en Japanse poppen. In het Anatomisch Theater werden skeletten getoond en de chirurgische instrumenten die er werden gebruikt om lichamen van ter dood gebrachte misdadigers onder grote publieke belangstelling te ontleden, met als doel de mens in relatie tot zijn Schepper te onderzoeken en te begrijpen.

Helaas is deze verzameling grotendeels verloren gegaan door de verwoestende explosie van het kruitschip in 1807. Er zijn alleen nog enkele anatomische preparaten die nu in het Anatomisch Museum in het hoofdgebouw van het Leids Universitair Medisch Centrum staan. Een reconstructie van de sectietafel met de tribunes voor studenten en nieuwsgierige toeschouwers is te zien in Museum Boerhaave. Dit museum opende in 1931 zijn deuren onder de naam Nederlandsch Historisch Natuurwetenschappelijk Museum.

Ondertussen floreerde de handel in Leidse lakens. Dankzij toenemende contacten over de hele wereld werden steeds meer naturalia, etnografica en antiquiteiten voor de universiteit bijeengebracht.

KUNST IN DE STAD

Niet alleen de universiteit legde verzamelingen aan, ook het Leidse stadsbestuur verzamelde vanaf de zestiende eeuw objecten en kunstwerken om de reputatie van de stad hoog te houden. Het ging hier niet zozeer om objecten voor wetenschappelijk onderzoek en publieke demonstraties, maar om kunstwerken of herinneringsobjecten uit het stadsverleden. Het altaarstuk met het Laatste Oordeel (1526-27) door Lucas van Leyden en twee eveneens zestiende-eeuwse drieluiken door Cornelis Engebrechtsz. trokken al veel bekijks in de periode dat ze nog in gebruik waren als altaarstukken in de Pieterskerk en het klooster Mariënpoel.

BEELDENSTORM

In 1566 haalde het stadsbestuur de monumentale altaarstukken weg om ze te beschermen tegen de allesverwoestende Beeldenstorm. In 1577 kregen de altaarstukken een ereplaats in het Leidse stadhuis aan de Breestraat. Enkele jaren eerder waren daar al objecten te zien die herinnerden aan Leidens Ontzet van 3 oktober 1574. Deze zorgvuldig in vitrinekasten tentoongestelde betekenisvolle objecten lieten bezoekers en toeristen het dappere verzet zien van de stad tegen de Spaanse belegeraars.

EEN EIGEN MUSEUM

In de achttiende en negentiende eeuw groeide de verzameling van stedelijke oudheden en kunst aanzienlijk. In 1874 kreeg Leiden dan ook, in navolging van steden als Dordrecht, Haarlem en Utrecht, een eigen stadsmuseum voor kunst, kunstnijverheid en geschiedenis. Hiervoor werd de zeventiende-eeuwse ‘Laecken-Halle’ in gebruik genomen. Veel van de inmiddels wereldberoemde verzamelingen in Leiden groeiden uit tot nationale musea: het Rijksmuseum van Oudheden, Rijksmuseum Volkenkunde, Museum Boerhaave en het Rijksmuseum van Natuurlijke Historie (nu Naturalis).

ALS EEN ENCYCLOPEDIE

Vandaag de dag is Leiden een museumstad bij uitstek, met rijke encyclopedische collecties van oudheden, etnografica, natuurhistorische en botanische objecten, kunstvoorwerpen, bibliotheken en archieven. Dat is bijzonder, want in de meeste andere landen bevinden rijksmusea zich in de hoofdsteden. De ‘Collectie Leiden’ is encyclopedisch en werelds. Leiden is een stad van kosmopolieten, mensen die groter en verder denken.

samenwerking

Sinds de Universiteit Leiden in 1575 door Willem van Oranje aan de stad werd geschonken gaat de ontwikkeling van stad en de universiteit hand in hand. Voor Museum De Lakenhal en de Universiteit Leiden is dat aanleiding voor intensieve samenwerking. Zo werden in de projecten CO-OPS (2006-2007) en Utopisch Nest (2008-2014) hedendaagse kunstenaars en wetenschappers aan elkaar gekoppeld.

2011: Erwin Olaf

In 2011 werd door Museum De Lakenhal en de Universiteit gezamenlijk opdracht gegeven voor het monumentale fotowerk 'Liberty' van Erwin Olaf. In 2013 volgde de tentoonstelling ‘Wereldschatten’, waarin topstukken uit de Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) werden gepresenteerd.

2015: GLOBAL IMAGINATIONS

De samenwerking tussen het museum en universiteit is met Global Imaginations nog verder verdiept en uitgebreid. Deze tentoonstelling wordt in de zomer van 2015 door Museum De Lakenhal georganiseerd in de Meelfabriek, ter ere van het 440 jarig bestaan van de universiteit en in samenwerking met Museum Volkenkunde en LeidenGlobal.

Een bezoek aan ‘Global Imaginations’ is een reis door de geglobaliseerde wereld van vandaag. Nieuwe, eigentijdse wereldbeelden van kunstenaars uit alle continenten staan centraal. Zij zijn allen geworteld in uiteenlopende tradities en culturen maar maken tegelijkertijd deel uit van de huidige ‘global village’. Met deze waaier aan eigentijdse wereldbeelden sluit de tentoonstelling aan bij de lange, kosmopolitische traditie van Leiden als universiteitsstad.

Jori Zijlmans, conservator Geschiedenis Museum De Lakenhal, schreef een essay over Leiden Universiteitsstad, als onderdeel van de online publicatie bij de tentoonstelling Global Imaginations.